Zes vragen over de relatie tussen Leiden en The Pilgrim Fathers

Vierhonderd jaar geleden vertrok het schip ‘The Mayflower’ naar Amerika met aan boord de Pilgrim Fathers. Zij worden gezien als één van de belangrijkste grondleggers van de huidige Verenigde Staten en hebben tegenwoordig rond de 25 miljoen Amerikaanse afstammelingen. Dat ze in 1620 aankwamen bij de oostkust van Amerika wordt dit jaar herdacht in de Verenigde Staten, Engeland en in Nederland, en dan met name in Leiden. Wat is de band tussen de Pilgrim Fathers en Leiden? Onze mediapartner Omroep West stelde zes vragen over de groep aan de Leidse schrijver Jeroen Windmeijer die een thriller schreef over de Pilgrim Fathers.

Het boek is onderdeel van een trilogie historische romans over Leiden. In ‘Het Pilgrim Fathers Complot’ vertelt hij op fictieve wijze de geschiedenis rond de groep geloofspuriteinen. Ook geeft Windmeijer rondleidingen met betrekking tot de Pilgrims door de Sleutelstad.

Jeroen, wie waren de Pilgrim Fathers?
“In de zestiende eeuw ontstonden in Engeland verschillende puriteinse, protestantse groeperingen die vonden dat de Anglicaanse Kerk (de leidende kerk in Engeland, red.) de Reformatie niet ver genoeg had doorgevoerd. Het hele hiërarchische systeem van bisschoppen en aartsbisschoppen was blijven bestaan, de wierook, de gewaden et cetera. Ze wilden zich als gemeenschap van de Anglicaanse kerk afscheiden. Maar omdat dat de Staatskerk was, lag dat nogal gevoelig.

Nadat James I de Engelse troon besteeg, werd de situatie alleen maar nijpender. James wilde niets weten van een afscheiding en opende de jacht op deze puriteinen. Het vinden van werk werd moeilijk gemaakt voor hen, dominees werden uit hun ambt gezet, reizen zonder toestemming werd verboden en veel puriteinen kwamen in de gevangenis terecht.

Een groep van die gepeste gelovigen uit het plaatsje Scrooby in Notthinghamshire besloot in 1608 dit onderdrukkende regime te ontvluchten. Deze mensen, die later de Pilgrim Fathers genoemd zouden worden, vertrokken in het geheim naar Amsterdam. In Nederland was er meer religieuze tolerantie en ook de welvaart nam toe. Het was hier rustig, omdat er een wapenstilstand van twaalf jaar was tussen de Republiek en Spanje tijdens de Tachtigjarige Oorlog.”

Waarom kozen de Pilgrim Fathers uiteindelijk voor Leiden?
“In Amsterdam raakte deze groep al heel snel betrokken bij allerlei godsdienstige twisten, waar ze juist vandaan wilden blijven. Hun voorman, dominee John Robinson, kwam begin 1609 op het idee een brief te schrijven aan de gemeente Leiden. Hierin vroeg hij namens zijn ongeveer honderd volgelingen toestemming om zich per 1 mei in de stad te vestigen. Zij wilden niemand tot last zijn en slechts met rust gelaten worden.”

“Op 12 februari nam het gemeentebestuur een positieve beslissing met het argument dat niemand de toegang tot de stad zou worden ontzegd, zolang de Pilgrim Fathers zich maar gedroegen en zich hielden aan de wetten en regels van de stad.”

“Leiden was in de zeventiende eeuw de tweede stad van Nederland en groeide in die eeuw van zo’n 35.000 inwoners tot minstens 70.000 en misschien wel 100.000 inwoners. Het was ook een rijke stad dankzij de bloeiende lakenindustrie. Verder had Leiden een internationaal bekende universiteit en had het in het verleden laten blijken een zeer tolerant beleid te voeren ten opzichte van vluchtelingen.”

Gedenkplaat aan de overleden pelgrims bij de Pieterskerk in Leiden. (Foto: Tamura Jones).

“Veel gelovigen en vervolgden vonden in Leiden onderdak. Dat waren natuurlijk vluchtelingen met een protestantse achtergrond, zoals Waalse protestanten, separatisten uit Engeland en hugenoten uit Frankrijk. Maar ook andere gelovigen konden hier onderdak vinden, zoals rooms-katholieken, mennonieten, doopsgezinden, lutheranen en joden. Ongeveer een derde van de Leidse bevolking bestond in deze tijd uit vluchtelingen. Deze tolerantie van het Leidse stadsbestuur zal de Pilgrim Fathers zeker hebben aangesproken.”

Wat is er in Leiden nog terug te zien van The Pilgrim Fathers?
“Er is niet heel veel meer te zien, maar er zijn we veel plaatsen te bezoeken die een belangrijke rol hebben gespeeld in het leven van de Pilgrims. Twee keer per maand organiseer ik samen met stadsgids Willem Hogendoorn een zogenoemde Pilgrim-wandeling waarbij we deze plekken bezoeken.”

“Te denken valt aan de ruïne van de Vrouwekerk – voorheen de Onze Lieve Vrouwekerk, maar na de Reformatie veranderde de naam – aan het Vrouwekerkhof. Dit was een Waalse kerk waar veel vluchtelingen uit de Zuidelijke Nederlanden ter kerke gingen, maar ook de Pilgrims voelden zich hier erg thuis. De in Leiden geboren hugenoot Philippe de la Noye werd er als baby gedoopt. Als negentienjarige vertrok hij met het tweede schip van de Pilgrims naar Amerika, waar zijn verre nazaat – de naam was inmiddels verbasterd tot Delano – Franklin Delano Roosevelt de 32ste president zou worden van de Verenigde Staten.”

“Verder lopen we langs de Waag, waar de Pilgrims voet op Leidse bodem zetten. Natuurlijk bezoeken we de Pieterskerk waar veel Pilgrims in de buurt woonden. Zo had dominee John Robinson een hofje gekocht waar hij huisjes had laten bouwen voor de minderbedeelde leden van zijn groep. Het oorspronkelijke hofje is afgebroken en in de plaats daarvan is het huidige Jan Pesijnhof ontstaan. In de Pieterskerk ligt John Robinson begraven. Hij kwam te overlijden voordat hij de oversteek naar Amerika kon maken. In de kerk is er nu een permanente tentoonstelling gewijd aan de Pilgrims.”

“Ook lopen we altijd naar het begin van de Vliet, waar op 3 oktober 1574 de Watergeuzen de stad Leiden kwamen binnenvaren met haring en wittebrood, het einde van de Spaanse belegering. Op dat punt staat een beeldje om eraan te herinneren dat de Pilgrims daar Leiden hebben verlaten. Een groot deel van hen is via Delfshaven en Plymouth in Engeland naar Amerika vertrokken.”

Waarom vertrokken The Pilgrim Fathers uit Leiden?
“Volgens de Pilgrims zelf waren daar vier redenen voor. Ten eerste was het leven voor de Pilgrims in Leiden niet eenvoudig. Slechts met veel moeite konden ze het hoofd boven water houden. Dit leidde er toe dat weinig nieuwelingen zich bij hen aansloten. Sterker nog, sommige leden van de groep besloten Leiden te verlaten en terug te keren naar Engeland. Zij verkozen de Engelse gevangenis boven het harde leven in Leiden.”

“De tweede reden hing daarmee samen: door de weinige nieuwe leden vergrijsde de groep en door het harde leven lag er een zware emotionele druk op hen. De groep dreigde in een paar jaar uiteen te vallen en op te gaan in de Leidse bevolking.”

“De derde reden had te maken met hun kinderen. Ook voor hen was het leven niet gemakkelijk. Velen van hen moesten meewerken om de kost te verdienen, wat hun gezondheid niet ten goede kwam. Daar kwam bij dat door de economische omstandigheden kinderen kozen voor een baan als soldaat of als zeeman. In de ogen van de leiders van de Pilgrims brachten zij daarmee hun ziel in gevaar.”

“Dat allemaal was echter niet eens het belangrijkste. De omgeving waarin hun kinderen moesten opgroeien, beviel hen steeds minder. Dat had te maken met de levensstijl van de Nederlanders. Er werd door hen gespeeld, gegokt en gedronken. De zondagsrust werd, in de ogen van de Pilgrims, niet genoeg geëerbiedigd. Zij begaven zich naar de herbergen en de tijd werd verdreven met bal- en andere spelen. Volgens hen was de zondag een dag van rust in dienst van God.”

Leiden American Pilgrim museum. (Foto: Website van de Stichting Leiden American pilgrim museum).

“De vierde reden was voor hen het belangrijkst. Op de wereld waren er nog genoeg plaatsen te vinden waar het woord van God nooit verkondigd was. Zij zagen het als hun taak het woord daar te brengen.”

“Aan deze redenen, die zij zelf gaven, kunnen er nog twee worden toegevoegd. Donkere wolken pakten zich samen boven Europa. In Duitsland was in 1618 de Dertigjarige Oorlog uitgebroken en in 1621 zou Nederland bij deze oorlog betrokken raken. In dat jaar zou het Twaalfjarige Bestand aflopen. Dit bestand had Nederland in 1609 met Spanje gesloten om de gevechten tijdens de Tachtigjarige Oorlog voor twaalf jaar op te schorten. Omdat Spanje al partij was in de Duitse oorlog, was het bijna zeker dat Nederland ook weer in gevecht zou raken.”

“De wens van de Pilgrims om ondanks alles toch Engels te blijven, kan als laatste reden worden gegeven. In hun jaren in Leiden hadden ze zoveel mogelijk vastgehouden aan hun Engelse levensstijl en zij voelden zich nog steeds Engelsen. Het liefst zouden ze teruggaan naar Engeland, maar de vervolgingen van separatisten verminderde nog steeds niet dus dat was onverstandig.”

Wat is de invloed van de Pilgrim Fathers op de Verenigde Staten?
“Er waren eerder mensen naar Amerika gekomen, maar dat waren handelaren en gelukszoekers. Mensen die in het algemeen om economische redenen op reis gegaan waren. De Pilgrims kwamen voor iets anders.”

“De Pilgrim Fathers hebben vooral ideeën meegenomen naar Amerika en om die reden zijn ze zo belangrijk geweest. Al die zaken die ze hadden gezien in Nederland en al die zaken die ze hadden opgepikt in Leiden namen ze mee bij hun overtocht. Daarbij moet je denken aan vrijheid van godsdienst, vrijheid van meningsuiting, vrijheid van pers en vrijheid van vergadering, maar ook het burgerlijk huwelijk en de scheiding tussen kerk en staat. Deze principes zijn de basis gaan vormen van wat uiteindelijk de moderne Verenigde Staten is geworden.”

Om af te sluiten. Heb je nog een aardig feitje of weetje dat bij het grote publiek onbekend is?
“Wat wel leuk is: een van de mensen die vanuit Leiden naar Amerika vertrok, is Thomas Blossom met zijn familie. Als je de familielijn volgt van zijn dochter Elizabeth Blossom, die in 1620 in Leiden werd geboren, kom je uiteindelijk uit bij de moeder van Barack Obama. Als je de familielijn volgt van zijn zoon Peter Blossom kom je uit bij de familie van George Bush. De familie Obama en de familie Bush hebben dus een gemeenschappelijke voorouder!”